Jedną z podstawowych przesłanek skutkujących orzeczeniem wobec skazanego kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby jest dodatnia prognoza co do zachowania się sprawcy w przyszłości. Jeżeli prognoza ta okazała się nietrafna, skazanego czeka postępowanie w przedmiocie zarządzenia wykonania kary. Obowiązujące przepisy przewidują dwa zasadnicze rodzaje podstaw zarządzenia wykonania kary: obligatoryjne – kiedy Sąd musi zarządzić wykonanie kary oraz fakultatywne – kiedy decyzja w tym zakresie należy do Sądu.
Obligatoryjne zarządzenie wykonania kary.
W art. 75 § 1 Kodeksu karnego przewidziana została podstawa obligatoryjnego zarządzenia wykonania orzeczonej kary. Jest nią popełnienie przez skazanego w okresie próby podobnego przestępstwa umyślnego, za które orzeczono prawomocnie karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Muszą więc być spełnione łącznie trzy elementy: przestępstwo popełnione w okresie próby musi być podobne do przestępstwa, za które sprawca został skazany z warunkowym zawieszeniem wykonania orzeczonej kary; przestępstwo popełnione w okresie próby musi być przestępstwem umyślnym; za przestępstwo popełnione w okresie próby została orzeczona prawomocnie kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania.
Sąd musi także zarządzić wykonanie zawieszonej kary, jeżeli spełnione są następujące przesłanki: zawieszona kara została wymierzona za przestępstwo popełnione z użyciem przemocy lub groźby bezprawnej,pokrzywdzonym tym przestępstwem była osoba najbliższa lub inna osoba małoletnia, osoba pokrzywdzona zamieszkiwała w czasie popełnienia przestępstwa wspólnie ze sprawcą, sprawca w okresie próby narusza porządek prawny, ponownie używając przemocy lub groźby bezprawnej wobec osoby najbliższej lub innej osoby małoletniej zamieszkujących wspólnie ze sprawcą.
Fakultatywne zarządzenie wykonania kary.
Podstawy fakultatywne zarządzenia wykonania kary ze względu na zachowanie się skazanego w okresie próby określone zostały w art. 75 § 2 Kodeksu karnego. Podstawami tymi są:
- rażące naruszenie w okresie próby porządku prawnego,
- uchylanie się od uiszczenia grzywny, od dozoru, od wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych.
Podstawą fakultatywną jest popełnienie innego przestępstwa niż to, które stanowi obligatoryjną podstawę zarządzenia wykonania kary. Może to być więc zarówno przestępstwo umyślne, jak i nieumyślne, a nawet podobne przestępstwo umyślne, jeżeli orzeczono za nie prawomocnie inną karę niż kara pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania. Podstawą fakultatywną może być także popełnienie przestępstwa skarbowego. W każdym razie należy przyjąć, że jeżeli zarządzenie wykonania kary oparte jest na fakcie popełnienia przestępstwa, to powinno być ono oparte na prawomocnym orzeczeniu przypisującym sprawcy dane przestępstwo, chociażby w formie warunkowego umorzenia postępowania.
Stwierdzenie, że skazany uchyla się od uiszczenia grzywny, wymaga ustalenia, że nie tylko grzywna nie została zapłacona, lecz także skazany mógł grzywnę zapłacić bez narażania siebie i swoich bliskich na taki uszczerbek w zaspokojeniu podstawowych potrzeb, który usprawiedliwiałby nieuiszczenie grzywny.
Także stwierdzenie uchylania się od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych świadczeń karnych wymaga nie tylko ustalenia obiektywnych faktów, że skazany nie wykonuje obowiązków wynikających z oddania pod dozór lub że nie wykonał nałożonych obowiązków lub orzeczonych świadczeń karnych, ale konieczne jest też stwierdzenie, że w konkretnej sytuacji można było od sprawcy wymagać wykonania tych zobowiązań. W wyrażeniu „uchyla się” mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby zobowiązanej do nałożonego na nią obowiązku („zła wola”), sprawiający, że mimo obiektywnej możliwości sprawca obowiązku tego nie wypełnia, gdyż go wypełnić nie chce.
Sąd może także zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany po wydaniu wyroku, lecz jeszcze przed jego uprawomocnieniem się rażąco narusza porządek prawny, a w szczególności, gdy w tym czasie popełnił przestępstwo. Również w tym przypadku, jeżeli podstawą zarządzenia wykonania kary ma być fakt popełnienia przestępstwa, przestępstwo to powinno być przypisane skazanemu z warunkowym zawieszeniem wykonania kary chociażby w formie orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania.