Zagadnienie prawne zawarte w tytule niniejszego wpisu doczekało się ciekawego rozstrzygnięcia przez Sąd Najwyższy.
Problem prawny powstał na kanwie sprawy o podział majątku między małżonkami, w której Sąd Rejonowy wydał postanowienie, którym dokonał podziału tego majątku między małżonkami po ustanowieniu między nimi rozdzielności majątkowej. Kilka lat wcześniej, w wyroku ustalającym rozdzielność majątkową (wrzesień 2010 roku), ustalono wsteczną datę rozdzielności (styczeń 2010 roku). W postępowaniu o podział majątku Sąd podzielił majątek w ten sposób, że uwzględniając nakłady żony na ten majątek, zasądził od męża na rzecz żony stosowną dopłatę. Dokonując ustaleń Sąd brał pod uwagę stan majątku wspólnego w dniu ustania wspólności, natomiast wartość poszczególnych składników majątku ustalił według cen z chwili orzekania.
Rozpoznający apelację Sąd Okręgowy powziął poważne wątpliwości co do kwestii dzielenia majątku małżonków i wystąpił do Sądu Najwyższego z dwoma pytaniami prawnymi:
- Czy w sprawie o podział majątku wspólnego ustalenie wartości poszczególnych przedmiotów majątkowych wchodzących w skład majątku wspólnego następuje według stanu tych przedmiotów na dzień ustania wspólności majątkowej małżeńskiej czy według stanu na dzień orzekania?
- Czy ważna jest umowa o częściowym podziale majątku wspólnego zawarta z naruszeniem zakazu wynikającego z art. 35 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, jeśli na następnie na mocy prawomocnego wyroku sądowego została orzeczona rozdzielność majątkowa z datą wsteczną obejmującą okres, w którym została zawarta powyższa umowa o podziale majątku wspólnego?
Pytanie pierwsze
Sąd Najwyższy przyjął, że w sprawie o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami skład majątku wspólnego ustala się według chwili ustania wspólności majątkowej, a jego wartości według stanu tego majątku oraz cen w chwili dokonania podziału.
Sąd Najwyższy wyjaśnił przy tym, że problem ten nie powinien w zasadzie budzić poważnych wątpliwości. W sprawach działowych przyjmowano, że sąd ustala skład dzielonego majątku według chwili ustania wspólności majątkowej lub otwarcia spadku (powstania współwłasności). Jednocześnie przyjmuje się, że nalży brać pod uwagę wartość według stanu i cen w chwili dokonania podziału. Brak jest przepisu określającego chwilę miarodajną dla ustalenia stanu (cech, jakości, stopnia zużycia) majątku wspólnego i jego składników. Za chwilę tę uznać należy czas dokonania działu, a więc czas orzekania. Oznacza to, że przedmiotem podziału staje się wówczas majątek istniejący w chwili podziału. Jednocześnie punktem wyjścia jest skład majątku wspólnego w chwili powstania odrębności (ustania wspólności).
Sąd Najwyższy zaznaczył także, że podział majątku przez małżonków nie jest obowiązkowy. Należy więc uwzględniać chwilę podziału jako miarodajną dla rozliczenia małżonków, oraz oceny stanu i wartości składników majątku wspólnego. Analogiczne stanowisko wynika z licznych orzeczeń sądów.
Pytanie drugie
Sąd Najwyższy uchwalił także, że umowa małżonków o częściowym podziale majątku wspólnego, zawarta przed ustanowieniem przez sąd rozdzielności majątkowej z dniem poprzedzającym zawarcie tej umowy (art. 52 § 2 k.r.o.), jest ważna.
Sąd Najwyższy ocenił, że postawionej w tej sprawie pytanie prawne wynikało z niepowtarzalnego stanu prawnego, którego nie odnotowano wcześniej. Rozdzielność majątkowa ustanawiana przez sąd powstaje z dniem oznaczonym w wyroku’ może to być dzień wcześniejszy niż orzekanie , a nawet wcześniejszy niż dzień wytoczenia powództwa, w szczególności wtedy, gdy małżonkowie żyli w rozłączeniu. Data wsteczna wyroku orzekającego rozdzielność majątkową powoduje, że w świetle prawa z tym dniem przestaje istnieć wspólność majątkowa. W świetle zaś art. 35 k.r.o. w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.
Sąd Najwyższy zaznaczył, że czynności prawne zakazane w trakcie trwania wspólności małżeńskiej, stają się skuteczne jeśli przestaje małżonków łączyć wspólność majątkowa. Tak też się dzieje również, gdy małżonkowie zawierają umowę o częściowy podział majątku wspólnego w trakcie istnienia wspólności majątkowej, pod warunkiem, że później sąd wyda wyrok, którym z datą wsteczną zniesie się tę wspólność. W takim wypadku częściowe podzielenie majątku przez małżonków uznać należy za dopuszczalne. Taka więc czynność jest ważna i skuteczna. Dzięki wyrokowi w przedmiocie rozdzielności majątkowej z datą wsteczną, możliwym jest więc „ocalenie” umów zawieranych jako niedopuszczalne. Moc wsteczna wyroku skutkuje bowiem tym, że stabilizuje się obrót prawny. Z tego też względu Sąd Najwyższy przyjął, że małżonkowie w tej konkretnej sytuacji mogli zawrzeć ważną umowę częściowego podziału majątku.
Źródło: Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 lutego 2018 roku, III CZP 103/17, LEX nr 2445100