Zgodnie z obowiązującymi przepisami w przypadku wydania wyroku skazującego sąd może, a jeśli wniosek w tym zakresie złożył pokrzywdzony lub inna osoba uprawniona, to orzeka obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w całości lub w części lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
Obowiązek naprawienia szkody jest środkiem karnym o funkcji przede wszystkim kompensacyjnej. Może być on orzeczony w przypadku skazania za następujące rodzaje przestępstw:
- spowodowania śmierci
- spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu
- naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia
- przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji
- przestępstwa przeciwko środowisku mieniu
- przestępstwa przeciwko środowisku
- przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu
- przestępstwa przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową,
Pod pojęciem szkody można rozumieć zarówno szkodę materialną jak i niematerialną.
Obowiązek naprawienia szkody może być orzekany na wniosek pokrzywdzonego lub prokuratora, może być orzekany z urzędu (choć fakultatywnie) jako środek probacyjny przy wymierzeniu kary ograniczenia wolności, jest orzekany w całości lub części przy warunkowym umorzeniu postępowania lub może nawet występować zamiast kary jako tzw. samoistny środek karny w przypadku odstąpienia przez sąd od wymierzenia kary z uwagi na nieznaczną społeczną szkodliwość czynu.
W praktyce najczęściej obowiązek naprawienia szkody orzekany jest przy uwzględnieniu wniosku pokrzywdzonego. Należy przy tym pamiętać, że wniosek taki zgodnie z art. 49a Kodeksu postępowania karnego złożyć należy do zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej, a zatem w okresie po odczytaniu aktu oskarżenia przez prokuratora do chwili zakończenia przeprowadzenia przez sąd czynności dowodowych.
Sam fakt złożenia wniosku o naprawienie szkody nie czyni jeszcze oczywiście pokrzywdzonego stroną procesu karnego. Aby uzyskać taki przymiot pokrzywdzony musi złożyć oświadczenie o przystąpieniu do procesu w charakterze oskarżyciela posiłkowego i to najpóźniej do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli odczytania aktu oskarżenia!